W ważnym dla frankowiczów wyroku z dnia 21 września 2023 r., w sprawie C‑139/22, Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) przesądził o możliwości uznania za konsumenta osoby, która w dacie zawierania umowy kredytu frankowego:

• posiadała wykształcenie wyższe i to z zakresu zarządzania i finansów, a nadto
• była od ponad 3 lat zatrudniona w banku udzielającym kredytu (mBank).

WYROK TSUE Z 21 WRZEŚNIA 2023 C-139/22

Wyrok ten jest ważny dla wszystkich konsumentów-kredytobiorców, którzy zawierając umowę kredytu frankowego posiadali fachową wiedzę – wynikającą czy to z ich doświadczenia zawodowego, czy wykształcenia.

W stanie faktycznym niniejszej sprawy jeden z kredytobiorców przyznał, że dobrze znał ofertę banku (bo był jego pracownikiem) i zdawał sobie sprawę z tego, że zaciągnięcie kredytu indeksowanego do waluty obcej wiążę się z ryzykiem kursowym. Co jednak istotne, kredytobiorcy nie negocjowali zmiany treści warunków umownych, a postanowienia umowy kredytu miały tożsamą treść, co klauzule niedozwolone wpisane do krajowego rejestru klauzul niedozwolonych, prowadzonego przez Prezesa UOKIK. Wedle umowy kredytobiorcy mieli dwie alternatywne metody spłaty kredytu:

• w złotych polskich i wówczas mBank przeliczał złotówki na franki szwajcarskie – według własnego, bankowego kursu wymiany (postanowienie o tej samej treści, co wpisane do rejestru klauzul abuzywnych) lub
• kredytobiorcy mogli spłacać kredyt bezpośrednio we frankach szwajcarskich i wówczas nie byli już podporządkowani bankowej tabeli kursów, ustalanej arbitralnie przez mBank.

CO PODKREŚLIŁ TSUE W WYROKU Z 21 WRZEŚNIA 2023?

TSUE w wyroku z dnia 21 września 2023 r. skupił się na nieuczciwych warunkach w umowach konsumenckich, kryteriach oceny nieuczciwego charakteru warunku dotyczącego wymiany walut, rejestrze klauzul niedozwolonych oraz statusie konsumenta w umowach o kredyt hipoteczny indeksowany do waluty obcej i podkreślił , że:

• „W związku z tym przede wszystkim zgodnie z art. 3 ust. 1 tej dyrektywy warunki umowy, które nie były indywidualnie negocjowane, mogą zostać uznane za nieuczciwe, jeżeli stoją w sprzeczności z wymogami dobrej wiary, powodują znaczącą nierównowagę wynikających z tej umowy praw i obowiązków stron ze szkodą dla zainteresowanego konsumenta, podczas gdy zgodnie z art. 6 ust. 1 wspomnianej dyrektywy taki nieuczciwy warunek nie wiąże tego konsumenta. Ten ostatni przepis zmierza do zastąpienia ustanowionej w umowie formalnej równowagi, jaką umowa ustanawia między prawami i obowiązkami stron, równowagą rzeczywistą, pozwalającą na przywrócenie równości między nimi (zob. podobnie wyrok z dnia 4 maja 2023 r., BRD Groupe Societé Générale i Next Capital Solutions, C‑200/21, EU:C:2023:380, pkt 25 i przytoczone tam orzecznictwo).
• Stwierdzenie nieuczciwego charakteru spornego warunku umownego na podstawie porównania jego treści z treścią postanowienia wpisanego do krajowego rejestru klauzul niedozwolonych może bowiem przyczynić się w szybki sposób do tego, by nieuczciwe warunki stosowane w wielu umowach przestały wywoływać skutki wobec konsumentów będących stronami tych umów.
• W ten sposób zresztą Trybunał uznał, nadal na podstawie art. 8 dyrektywy 93/13, że państwa członkowskie co do zasady dysponują swobodą w zakresie objęcia ochroną przewidzianą w art. 3 ust. 1 i 3 tej dyrektywy w związku z pkt 1 załącznika do tej dyrektywy, stwierdzając w sposób ogólny nieuczciwy charakter warunków wymienionych w tym punkcie, bez konieczności przeprowadzenia dodatkowego badania zgodnie z kryteriami zawartymi w art. 3 ust. 1 dyrektywy 93/13 (wyrok z dnia 19 września 2019 r., Lovasné Tóth, C‑34/18, EU:C:2019:764, pkt 47).
• Po drugie, Trybunał orzekł, że jeżeli krajowy rejestr klauzul niedozwolonych jest zarządzany w sposób przejrzysty, w interesie nie tylko konsumentów, lecz również przedsiębiorców, oraz że jest on aktualizowany, z poszanowaniem zasady pewności prawa, utworzenie tego rejestru jest zgodne z prawem Unii (zob. podobnie wyrok z dnia 21 grudnia 2016 r., Biuro podróży Partner, C‑119/15, EU:C:2016:987, pkt 36–39, 43).
• Trybunał wyjaśnił jednak, że w ramach oceny nieuczciwego charakteru warunku umownego sąd krajowy musi się odnieść wyłącznie do daty zawarcia danej umowy i ocenić w szczególności w świetle wszystkich okoliczności towarzyszących temu zawarciu umowy, czy warunek ten sam w sobie zawierał nierównowagę praw i obowiązków stron z korzyścią dla danego przedsiębiorcy, i to nawet wówczas, gdy wspomniana nierównowaga mogłaby wystąpić tylko wtedy, gdyby zaistniały pewne okoliczności, lub gdy w innych okolicznościach wspomniany warunek mógłby nawet przynieść korzyść danemu konsumentowi (zob. podobnie wyrok z dnia 27 stycznia 2021 r., Dexia Nederland, C‑229/19 i C‑289/19, EU:C:2021:68, pkt 54, 55).
•  Tymczasem z pkt 23 niniejszego wyroku wynika, że te ostatnie warunki zostały uznane za nieuczciwe ze względu na to, iż dają one zainteresowanemu bankowi prawo do swobodnego ustalania kursu wymiany, a tym samym kwoty świadczenia, które ma zostać wykonane, i z tego względu same w sobie tworzą znaczącą nierównowagę praw i obowiązków stron na korzyść danego przedsiębiorcy. W związku z tym okoliczność, że owa nierównowaga może nie wystąpić, z uwagi na fakt, że dany konsument postanowi w trakcie wykonywania umowy skorzystać z przewidzianych w niej alternatywnych sposobów spłaty kredytu, nie ma, jak wskazano w pkt 51 niniejszego wyroku, wpływu na ocenę nieuczciwego charakteru wspomnianych ostatnich warunków jako takich.
• Należy dodać, że włączenie do umowy zawartej z konsumentem dwóch alternatywnych warunków dotyczących wykonania tego samego obowiązku ciążącego na konsumencie, z których jeden jest nieuczciwy, a drugi zgodny z prawem, pozwala danemu przedsiębiorcy na spekulowanie, że poprzez brak informacji, nieuwagę lub niezrozumienie konsument wykona dane zobowiązanie zgodnie z warunkiem, który powoduje znaczącą nierównowagę praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta. W związku z tym taki mechanizm umowny może sam w sobie mieć nieuczciwy charakter.
• To odniesienie do przeciętnego konsumenta stanowi kryterium obiektywne. Ponadto pojęcie „konsumenta” w rozumieniu art. 2 lit. b) dyrektywy 93/13 ma charakter obiektywny i jest niezależne od konkretnego zasobu wiedzy, jaki może mieć dana osoba, czy też od posiadanych przez nią w rzeczywistości informacji (zob. podobnie wyrok z dnia 21 marca 2019 r., Pouvin i Dijoux, C‑590/17, EU:C:2019:232, pkt 24 i przytoczone tam orzecznictwo).
•  Ponadto z brzmienia art. 2 lit. b) dyrektywy 93/13 wynika, że ochrona przyznana przez tę dyrektywę zależy od celów, w jakich działa osoba fizyczna, a mianowicie celów niezwiązanych z jej działalnością zawodową lub gospodarczą, a nie od posiadanej przez tę osobę konkretnej wiedzy.
• Ta szeroka koncepcja pojęcia „konsumenta” pozwala na zapewnienie ochrony przyznanej przez tę dyrektywę wszystkim osobom fizycznym znajdującym się w słabszej pozycji względem przedsiębiorcy, nie tylko ze względu na stopień poinformowania, lecz również ze względu na zdolność negocjacyjną, która to sytuacja skłania te osoby fizyczne do wyrażenia zgody na postanowienia umowne sporządzone uprzednio przez tego przedsiębiorcę, bez możliwości wywierania jakiegokolwiek wpływu na ich treść (zob. podobnie wyrok z dnia 21 marca 2019 r., Pouvin i Dijoux, C‑590/17, EU:C:2019:232, pkt 25, 28).
• Zatem okoliczność, iż osoba fizyczna zawiera ze swoim pracodawcą umowę inną niż umowa o pracę, jako taka nie stoi na przeszkodzie uznaniu tej osoby za „konsumenta” w rozumieniu art. 2 lit. b) dyrektywy 93/13 (wyrok z dnia 21 marca 2019 r., Pouvin i Dijoux, C‑590/17, EU:C:2019:232, pkt 29).”

PRACOWNIK BANKU TEŻ JEST KONSUMENTEM

Jak wynika z wyroku TSUE z dnia 21 września 2023 r. posiadanie wykształcenia wyższego z zakresu zarządzania i finansów, a nadto zatrudnienie w banku udzielającym kredytu, samo w sobie nie jest przeszkodą do utraty statusu konsumenta oraz nie powoduje, iż taki konsument traci możliwość kwestionowania niedozwolonego charakteru klauzul umownych.

Wyrok TSUE powinien też ułatwić Sądom krajowym ocenę umowy w sytuacji, gdy w umowie konsumenta znajdują się klauzule o tożsamej treści, co klauzule wpisana do rejestru klauzul niedozwolonych. TSUE podkreśla bowiem, że już sam wpis danego warunku umownego do rejestru klauzul niedozwolonych może stanowić podstawę do uznania takiej klauzuli za niedozwoloną i nieuczciwą.

TSUE przesądził również, że w sytuacji, gdy w umowie funkcjonują dwie alternatywne możliwości spłaty kredytu, z których jedna jest nieuczciwa, a druga zgodna z prawem – pozwala bankowi na spekulowanie, a zatem taki mechanizm sam w sobie uznać należy za nieuczciwy i nie ma wówczas przeszkód by unieważnić umowę.